نخستین خانهای که برای مردم ساخته شد تا در آن به عبادت خدا بپردازند، بیت الله الحرام است.
بنابراین، باید مسجدالحرام و کعبه را قدیمیترین محل عبادت دانست. قرآن علاوه بر مسجدالحرام از مسجدالأقصی نیز یاد کرده است.
اینها مساجدی است که پیش از اسلام نیز وجود داشت. بهعلاوه، اهل کتاب نیز مراکز عبادت خاص خود را داشتهاند.
نخستین مساجد در اسلام
در واقع، نخستین مسجدی که در اسلام بر پایه تقوا ساخته شد، مسجد قبا بود که در سال نخست هجری، بلافاصله پس از هجرت رسول خدا(صلی الله علیه وآله) به یثرب و وارد شدن ایشان به محله قبا ساخته شد.
و گفتنی است نخستین کسی که مسجد ساخت، عمار یاسر بود که در تأسیس مسجد قبا نقش اول را داشت.
پس از آن، مسجد النبی در یثرب یا مدینة النبی(صلی الله علیه وآله) ساخته شد.
به دنبال آن، هریک از طوایف عرب در ناحیه خود مسجدی ساختند.
آنان از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) میخواستند تا در نقطهای که برای مسجد انتخاب کرده بودند، نماز بگزارد. سپس محل نماز رسول خدا(صلی الله علیه وآله) را به عنوان مسجد محله خود بنا میکردند. حتی اگر در آغاز قصد ساختن مسجد نداشتند، محل نماز رسول خدا(صلی الله علیه وآله) را به عنوان مسجد و نماز خانه انتخاب می کردند. ابن شَبّه فهرستی از مساجدی که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در آنها نماز خوانده به دست داده است.
نخستین خانهی توحید
(انّ اوّل بیت وضع للنّاس للّذی ببکّه مبارکا و هدی للعالمین).
«همانا نخستین خانهای که برای عمومی مردم قرار داده شد، همان است که در مکه قرار دارد، و مایهی برکت و هدایت جهانیان است».
«به خاطر بیاورید هنگامی که ما خانهی کعبه را مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم، و (فرمان دادیم که) از مقام ابراهیم، محلی برای نماز خود انتخاب کنید و ما به ابراهیم و اسماعیل (علیهماالسّلام) امر کردیم که خانهی مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و سجده کنندگان پاک و پاکیزه کنید».
همان گونه که از این دو آیهی شریفه بر میآید، خانهی کعبه در مکه نخستین خانهی توحید و یکتا پرستی و اولین جایگاه و مرکزی است که برای پرستش خدای یگانه ساخته شده است.
در اینکه آیا این خانه از زمان حضرت آدم (علیهالسّلام) بر پا شده یا حضرت ابراهیم (علیهالسّلام) آن را بنیان کرده، میان مفسران اختلاف است.بعضی بر آنند که بنیانگذار این خانه از ابتدا، حضرت ابراهیم (علیهالسّلام) بوده و در زمان آدم (علیهالسّلام) این خانه اصلاً وجود نداشته است.
برخی دیگر بر این عقیدهاند که خانهی کعبه نخست به دست آدم (علیهالسّلام) ساخته شد و بر اثر مرور زمان از بین رفت، لکن حضرت ابراهیم (علیهالسّلام) آن را تجدید بنا کرد.
با شواهدی که از آیات مختلف قرآن و روایات در این زمینه موجود است، نظریهی دوّم تایید میشود.در قرآن به نقل از ابراهیم (علیهالسّلام) آمده است:
(ربّنا انّی اسکنت من ذرّیّتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرّم…) .
«پروردگارا بعضی از فرزندانم را در سرزمین خشک و سوزانی، در کنار خانهی محترمت سکنی دادم».
از این آیهی شریفه چنین بر میآید که اثری از خانه کعبه در هنگام ورود ابراهیم (علیهالسّلام) با فرزندش اسماعیل (علیهالسّلام) و همسرشهاجر، در سرزمین مکه وجود داشته است.
همچنین در آیهی دیگری آمده است:
(و اذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسماعیل).
«و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایههای خانه را بر افراشتند».
باید توجه داشت تعبیر بالا بردن قواعد (پایهها) در این آیه، اشارتی است به اینکه شالودهی خانهی کعبه، پیش از ابراهیم (علیهالسّلام) وجود داشته و ابراهیم و فرزندش، آن پایهها را بالا بردهاند.امام علی (علیهالسّلام) در این مورد میفرمایند:
«الا ترون انّ اللّه سبحانه اختبر الاوّلین، من لدن آدم صلوت اللّه علیه الی الآخرین من هذا العالم باحجار…فجعلها بیته الحرام ثمّ امر آدم (علیهالسّلام) و ولده ان یثنوا اعطائهم نحوه».
«آیا نمیبینید که خداوند سبحان، مردم جهان را از زمان آدم (علیهالسّلام) تا امروز به وسیلهی قطعات سنگی…امتحان کرده و این سنگها روی هم چیده را خانهی محترم خود قرار داده است؛ سپس، به آدم و فرزندانش فرمان داد که به گرد آن طواف کنند».
بنابراین، خانهی کعبه را نخست حضرت آدم (علیهالسّلام) بنا نهاد و سپس بر اثر مرور زمان فرو ریخت و بعد به دست ابراهیم (علیهالسّلام) تجدید بنا شد.
در هر صورت نکتهی مهمی که از این دو آیهی مورد بحث، به خوبی بر میآید و آیات دیگر و روایات نیز آن را تایید میکند، این است که مسجد نخستین مرکز و پایگاهی است که به منظور عبادت و پرستش خدای یگانه در زمین نهاده شد و پیش از آن، عبادتگاه دیگری که کانون عبادت و نیایش موحدان و خدا پرستان باشد، وجود نداشته است، از ابوذر روایت شده است که از رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم راجع به نخستین مسجدی که در زمین بنیاد شده، سؤال کرد.حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند:
مسجد الحرام و پس از آن مسجد الاقصی بنا نهاد شده است».
از امیرالمؤمنان علی (علیهالسّلام) روایتی نقل شده است که مردی از آن حضرت پرسید: «آیا خانهی کعبه، اول خانهای است که در زمین ساخته شده است؟».
امام (علیهالسّلام) فرمود:
«خیر، پیش از آن هم خانههایی بود، لکن خانهی کعبه نخستین خانهی مبارکی است که برای پرستش و عبادت مردمان درست بنا شده است».